SKĄD OBECNOŚĆ ŻYDÓW W POLSCE?
Od czasów starożytnych, gdy Palestyna stała się rzymską prowincją, część Żydów opuściła swoją ojczyznę i rozpoczęła życie w diasporze, czyli w rozproszeniu. Elementem ich spajającym i kulturotwórczym była religia -judaizm. W średniowieczu największa diaspora żyła w Europie, początkowo zachodniej, później wschodniej. Społeczność ta zajmowała się głównie handlem, przyczyniając się do rozwoju miast. Tworzyła na ich obrzeżach getta, pozostając w swojej kulturowej odrębności. Ta obcość w latach epidemii czy innych klęsk czyniła z Żydów obiekt wyładowywania frustracji i strachów pozostałych członków społeczności, co często kończyło się pogromami. Między innymi w wyniku fali takich pogromów coraz więcej Żydów przybywało na tereny ówczesnej Polski, zyskując często przywileje od władców, którzy w ich działalności upatrywali szansę na rozwój swojego kraju.
Z DZIEJÓW SPOŁECZNOŚCI ŻYDOWSKIEJ W NASZYM MIEŚCIE
Pierwsza potwierdzona wzmianka o obecnościci Żydów w Szamotułach pochodzi z 1402 r. Kolejne źródła historyczne informują, że w XVI w. w naszym mieście istniała spora społeczność żydowska z własną synagogą na ulicy Żydowskiej. W roku 1793, kiedy Szamotuły stały się częścią zaboru pruskiego, społeczność żydowska stanowiła 33% wszystkich mieszkańców, a w 1809 r. prawie 50%. Późniejsze dane obejmują już istnienie trzech społeczności. Na przestrzeni XIX w. oprócz tej żydowskiej oraz katolickiej, czyli polskiej, coraz liczniej pojawiała się protestancka - identyfikowana z narodowością niemiecką i związana z istnieniem na tych terenach państwa pruskiego, a od 1871 Cesarstwa Niemieckiego. W końcu XIX w. udział procentowy ludności żydowskiej Szamotuł utrzymywał się na poziomie niewiele ponad 20%. Ludność żydowska w Szamotułach identyfikowała się wówczas z niemieckich państwem i niemiecką kulturą. Przez Polaków odbierana była w związku z tym z niechęcią należną zaborcy. Wzrost nastrojów nacjonalistycznych na przełomie XIX i XX w. zaowocował m.in. konsekwencją w realizacji polityki obrony polskiego stanu posiadania wyrażającej się w haśle: ”Swój do swego po swoje”. Bojkot żydowskich sklepów oraz nastroje antysemickie spowodowały zdecydowany odpływ ludności żydowskiej do Niemiec. Na krótko przed wybuchem II wojny światowej z 9197 wszystkich mieszkańców Żydzi stanowili zaledwie 1% (niespełna 100 osób). Żydzi szamotulscy podczas II wojny światowej zostali wywiezieni z miasta i podzielili los swoich braci jako ofiary Zagłady. Synagoga została zburzona w październiku 1939 r., a po cmentarzu żydowskim nie został żaden ślad.
UCZNIOWIE „ŚLADAMI SZAMOTULSKICH ŻYDÓW”
Pozyskanie informacji o dziejach ludności żydowskiej w Szamotułach oraz zaprezentowanie jej w atrakcyjnej i czytelnej dla odbiorcy formie to jedno z zadań, jakiego podjęli się uczniowie „Rolnika”, a dokładniej gimnazjaliści z klasy IIa i IIIa. Rezultatem ich pracy stała się prezentacja multimedialna oraz samodzielnie wykonana makieta współczesnego miasta, na której oznaczyli miejsca związane z obecnością ludności żydowskiej w dawnych Szamotułach. Nie bez powodu swój projekt nazwali: ”Śladami szamotulskich Żydów”, gdyż prawdziwym finałem projektu było zorganizowanie wycieczki i odszukanie z jej uczestnikami (wyposażonymi w karty pracy) właśnie tych miejsc. Najważniejsze z nich to:
* dzisiejsza ulica Braci Czeskich (niegdyś ul. Szeroka, a jeszcze wcześniej Żydowska), przy której stała duża murowana synagoga z połowy XIX w. wraz ze szkołą (jesziwą), zburzona w październiku 1939 r.;
* ul. Zamkowa , gdzie do II wojny światowej istniał cmentarz w tradycji żydowskiej zwany kirkutem
* Dom przedpogrzebowy przy ul. Powstańców Wielkopolskich;
* ul. Wroniecka, na której
m.in. stał dom rabina w bezpośrednim pobliżu domu rzezaka,
czyli rzeźnika rytualnego uboju;
* zbiór macew (nagrobnych steli) pochodzących z miejscowego cmentarza, a wystawionych
na terenie Muzeum Zamek Górków;
* zbiór judaików tworzących niewielką wystawę w Baszcie Halszki;
* mostek przy ul. 3 Maja umocniony przez hitlerowskich Niemców macewami z wmurowaną tablicą informującą o tym fakcie i upamiętniającą go;
* meblarnia braci Körpel przy ul. Dworcowej.
To tylko niektóre miejsca, których obecność uświadamia nam wielowiekowe sąsiedztwo społeczności żydowskiej w naszym mieście.
„ROLNIK” SZKOŁĄ DIALOGU?
Tworząc projekt, w części odnoszącej się do naszego miasta, uczniowie korzystali z merytorycznej pomocy pracowników Muzeum Zamku Górków oraz swoich nauczycieli. W części zaś dotyczącej kultury, historii i tradycji Żydów polskich korzystali z 20 godzin zajęć prowadzonych przez edukatorki z Fundacji Forum Dialogu - organizacji pozarządowej działającej na rzecz dialogu polsko- żydowskiego. Z tej inspiracji powstała wystawa, na której znalazły się między innymi synagogi, także w formie makiet (konkursowe dzieło gimnazjalistów z klas pierwszych), judaiki widniejące na hologramach przywiezionych z Lwowa, po raz pierwszy publikowane kopie aktów urodzenia szamotulskich Żydów, oryginalny tałes, menory, jarmułki, ilustrowane opisy żydowskich świąt oraz jedna tablica poświęcona w całości Holokaustowi i różnym postawom świadków Zagłady. Wystawie towarzyszyła żydowska muzyka, poczęstunek tradycyjnymi wypiekami przygotowanymi przez uczennice i żydowską potrawą przyrządzaną na ciepło - czulentem. Uczestnicy wystawy mieli okazje poćwiczyć kaligrafię pisma hebrajskiego oraz obejrzeć medal Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata wraz z certyfikatem należącym do potomków bohaterów czasów Zagłady - pani Zofii Napierały z Popówka wraz z dziećmi.
Finał projektu obejrzeli przedstawiciele władz i instytucji powiatowych, nauczyciele, sami uczniowie, ich rodzice, starsi i młodsi koledzy. Reakcje były niezwykle pochlebne. Potwierdzeniem jakości pracy uczniów jest także uznanie, jakie zdobył dotychczasowy wysiłek uczniów w oczach przedstawicieli Forum Dialogu, którzy 19 czerwca odwiedzili szkołę, aby nakręcić film o pełnych pasji młodych ludziach i ich działaniach. To wydarzenie zbiegło się z zapowiedzianą wizytą zaproszonego przez uczniów Naczelnego Rabina Polski - pana Michaela Schudricha.
Krystyna Warguła, Klaudia Tomaszak-Ślipka